بررسی تحلیل و نقد اشارات ابن سنا (نمط های چهارم و پنجم)با استفاده از شروح و حواشی متقدم و معاصر

کتاب اشارات با شرح خواجه نصیر الدین طوسی که هم عهده دار بیان غامضات کلام شیخ است و هم عهده دار سنگرسازی و دفاع در برابر حملات فخر رازی است به انضمام داوری های قطب رازی که خود شرحی بر شرح است کتاب قیم و استواری به نام شرح اشارات را خلق کرده که از دیر زمان از منابع اصلی درس حکمت مشاء بوده و لذا در حوزه و دانشگاه مورد توجه طلاب، دانشجویان و مدرسین علوم عقلی بوده است. اما با توجه به جایگاه مهم این اثر کمترین کار پژوهشی بر روی آن انجام شده است تا جایی که حتی ترجمه ای روان از متن و تعلیقات قطب رازی تا امروز انجام نگرفته است، و تا چندی قبل که به همت علامه حسن زاده آملی نسخه ای صحیح از این کتاب به چاپ رسید، چاپهای قبلی آن اعم از چاپ بیروت و مصر و قم به شدت مغلوط بوده تا جایی که در بسیاری از موارد مخل فهم متن می شده است. این کتاب شریف با تمام محاسنی که دارد، دارای نقاط ضعفی نیز می باشد، که لزوم انجام کار تحقیقی را بر روی این اثر لازم و ضروری می نمایاند. تحقیق حاضر علاوه بر پرداختن به مسئله اصلی که در ادامه خواهد آمد در صدد بر طرف کردن این عیوب نیز می باشد: 1- در بسیاری از مناقشاتی که بین فخر رازی و خواجه نصیر وجود دارد محل نزاع و اشکال به درستی روشن نیست، زیرا مرحوم خواجه یا مختصرا به اشکال اشاره کرده و به درستی آنرا تنقیح نکرده است و یا فهم خود را از اشکال ذکر کرده اند که در بعضی از موارد یا کاملا مطابق با اشکال نبوده یا همه اشکال نیست. لذا روشن کردن محل نزاع و بیان روشن اشکال فخررازی در فهم متن کتاب برای دانشجو لازم وضروری به نظر می رسد. 2- در بسیاری از موارد، توضیحات مرحوم خواجه در بیان اصول اساسی حکمت مشاء بسیار مختصر و موجز است که احتیاج به شرح و بسط مفصل تری دارد و در مواردی نیز مرحوم خواجه بعضی از اصول اساسی حکمت مشاء را به عنوان دانسته دانشجو تلقی نموده و متعرض آن نشده اند. لذا توضیح و تنقیح این موارد نه تنها در فهم متن بسیار موثر است بلکه لازم و ضروری است. روش تحقیق کتاب اشارات داری 10 نمط می باشد که 3 نمط اول آن مربوط به طبیعیات و 3 نمط آخر آن در مباحث عرفان نظری و نمطهای 4و5و6و7 در الهیات است. که این 4 نمط به ترتیب با عناوین : هستی و علل- صنع و ابداع- غایات و مبادی و تجرید سامان داده شده است. شروح و تعلیقاتی که متقدمین از حکما بر این کتاب نگاشته اند و مورد رجوع و عنایت محصلین و اساتید بوده است به قرار زیر است: 1- شرح خواجه نصیر الدین طوسی 2- شرح فخر الدین رازی 3- تعلیقات قطب الدین رازی مقصود ما از شروح متقدمین از حکما خواجه نصیر، فخر رازی و قطب رازی است. شروح متاخرین از حکمای معاصر به صورت درسهای آنان چه در حوزه و چه در دانشگاه است . کارهایی که در این زمینه به دست بنده رسیده است به قرار ذیل است: • تقریرات درسهای دکتر احمد بهشتی که در 4 مجلد به چاپ رسیده و شامل نمطهای 4،5،6،7 است. دو کتاب (هستی و علل) آن و (صنع و ابداع) شرح نمط های 4 و5 اشارات است که توسط استاد بهشتی نوشته شده است. در این دو شرح تنها جایی که بر کلام شیخ و خواجه اعتراض شده فصل ششم نمط پنجم است که برهان شیخ را مغالطه لفظی دانسته و ما در پاورقی متن به آن اشاره نموده ایم. • تقریرات درسهای ایت ا... حسن زاده آملی که در 8 مجلد به چاپ رسیده و شامل نمطهای 3،4،5،6،7،8،9،10 می باشد. شرح استاد حسن زاده در شرح کلام شیخ و خواجه بسیار مفید و راهگشاست، ولی ایشان به تبیین کلام خواجه بسنده کرده و در مورد موارد اختلافی بین خواجه و فخررازی به تبین جواب خواجه اکتفا فرموده و نظر خویش را ارائه ننموده اند. • درسهای استاد حشمت پور که به صورت فایل صوتی است. شرح استاد حشمت پور مربوط به نمط های 6 و7 و 8 و 9 و10 می باشد که از موضوع این تحقیق خارج بوده است. • درسهای استاد فیاضی که به صورت فایل صوتی است. شرح استاد فیاضی بر نمط چهار و پنج با اینکه بصورت ناقص موجود است ولی یکی از بهترین شروح متاخر است. ایشان دریک مورد اشکال خود را شرح و توضیح می دهند و آن را تبیین می کنند، که در پاورقی به آنها اشاره شده است ولی در مواردی چند نیز، از تبیین اشکال خودداری می کنند و فقط به ذکر این نکته که کلام شیخ یا خواجه صحیح نیست اکتفا می کنند. • درسهای مختصر و پراکنده استاد مطهری که در مجموعه آثار جلد 7 به چاپ رسیده است. • شرح دکتر ملکشاهی نیز از شروح قدیمی و موجز بوده و در متن به بعضی از اظهارات ایشان که به نظر بدیع بوده اشاره شده است منظو از حکمای متاخر اساتیدی می باشند که در دوره معاصر به تدریس این کتاب پرداخته و در باب شرح آن دارای نظرات بدیعی می باشند، که البته تمام اساتید فوق الذکر دارای این ویژگی بوده و آرای ایشان در این باب قابل اعتنا است. اما چون تمام آثار مذکور پیاده سازی درسهای آن بزرگواران می باشد، ماحصل آن بسیار پر حجم و مطول بوده و هم انسجام کافی و وافی را به عنوان یک کتاب ندارد. همچنین شروح مذکور با اینکه در بسیاری از موارد در تحلیل و بیان مقصود و منظور خواجه و شیخ الرئیس باهم هم رای هستند ولی در موارد فراوانی نیز تفسیر و شروح هر یک از آنها با هم متفاوت بوده و فهم آنها از متن یکسان نیست. لذا انجام تحقیقی جامع و کامل که شروح متاخرین و متقدمین را مد نظر قرار داده و بین آنها مقایسه ای تحلیلی صورت داده و مناسب ترین بیان را که با کلام شیخ و خواجه در این کتاب و کتب دیگر آنها سازگارتر است راانتخاب کرده تا دانشجو را از مراجعه به کتب و حواشی دیگر مستغنی کند، لازم وضروری به نظر می رسد. هدف از نگارش این تحقیق برسی، نقد، تحلیل و مقابله شروحی است که متقدمین (با محوریت شرح خواجه، فخر رازی، قطب رازی) و متاخرین (استاد حسن زاده، بهشتی، فیاضی) بر این کتاب نوشته یا بیان کرده اند و انتخاب دقیق ترین و مناسب ترین تفسیر که با بیانات خواجه و شیخ در اینجا و در کتب دیگر هماهنگی بیشتری دارد. همچنین استفاده از نکات دیگر شروح که در تسهیل فهم متن راهگشا ست. روش نگارش • ترجمه کلام شیخ که در متن آمده، بر اساس ترجمه استاد بهشتی نقل گردیده است. • اساس شرح و توضیح هر فصل بر مبنای شرح خواجه می باشد، کلام خواجه بطور مستقیم نقل نگردیده، بلکه مضمون کلام وی - با توضیحات اضافی نگارنده که در جهت شرح و بسط کلام خواجه است- در شرح گنجانده شده است. بنابراین شرح کلام شیخ که در ذیل هر فصل آمده بر مبنای شرح خواجه است و درهرکجا کلامی از غیر نگارنده و خواجه نقل گردیده ، در پاورقی به آن اشاره شده است • اشکالات فخر رازی- تقریبا تمام اشکالات وی- از روی متن اصلی شرح فخررازی نقل گردیده است، بجز در مواردی که اشکالات مطروحه فخررازی طولانی بوده و خواجه آنها را بگونه ای که در کلام فخر رازی تحریفی روی ندهد خلاصه کرده است، در چنین مواردی ما اشکال فخر رازی را از بیان خواجه نقل کرده ایم. • در مواردی که نقل اشکال فخر از زبان خواجه به صواب نبوده است، اشکال فخررازی را از متن اصلی نقل کرده و تفاوت را متذکر شده ایم، البته در اکثر این موارد از بیانات قطب رازی استفاده شده است. • در موارد اختلافی بین خواجه و فخررازی نظرقطب رازی به عنوان محاکم ذکر گردیده است. • در مواردی که نظر نگارنده مطابق با نظر خواجه یا قطب رازی است، بندی با عنوان( نظر نگارنده) در ذیل کلام آنان منعقد نگشته است و نظر آنها به عنوان نظر نهایی پذیرفته شده است. اما در مواردی که نگارنده نظری مخالف آنها داشته، بندی با عنوان (نظر نگارنده) منعقد گردیده است. • در بسیاری از موارد اشکالات فخر رازی سست، بی مبنا و واضح البطلان است. در چنین مواردی از ارائه توضیحات ممل پرهیز شده و تدقیق و شرح به اصل متن مختص خواهد شد. • در مواردی که بحثها بر اساس مبانی ابطال شده طبیعیات قدیم است (مثل فلکیات، تعداد عقول و ... ) به توضیح مختصری در مورد آن بسنده خواهد شد و از ورود به ریز مطالب و تدقیق و موشکافی در اشکالات و جوابهای فخر رازی و خواجه پرهیز خواهد شد.